پاسخ مدیرکل دفتر هنرهای تجسمی به ابهام‌ها درباره بینال ونیز
مجید ملانوروزی در گفت‌وگو با خبرنگار بخش هنرهای تجسمی ایسنا، دربارهٔ نقش بنیاد "فیض‌نیا" به‌عنوان بخش خصوصی و مارکو منگوتزو (کیوریتور ایتالیایی غرفه ایران) در ونیز، اظهار کرد: بنیاد فیض‌نیا قرار بود به‌صورت جداگانه در ونیز حضور داشته باشد، اما با صحبت‌هایی که با هم داشتیم، تصمیم گرفتیم این کار را با هم انجام بدهیم. قرار شد این حضور به نام جمهوری اسلامی باشد. پولش را هم خود فیض‌نیا بدهد. آقای فیض‌نیا دکتری کیوریتوری دارد و کارش همین است. مارکو منگوتزو هم استادی است که بیش از ۲۰ جلد کتاب و مقاله در زمینه هنرهای معاصر چاپ کرده است. او در مدت ۱۰ سال گذشته دوبار به ایران دعوت شده و سخنرانی کرده است.
او ادامه داد: فیض‌نیا با پول خودش می‌خواست یک نمایشگاه در ونیز بگذارد، ما هم گفتیم یک فضای ۴۰۰ متری به ما بدهید تا چهار هنرمند را از طرف دولت ایران به ونیز ببریم. بخش خصوصی اگر بخواهد نفع اقتصادی ببرد، می‌رود آرت‌فر برگزار می‌کند و هنرمندان را می‌فروشد. فیض‌نیا یک بنیاد هنری نیست که نگارخانه داشته باشد و بخواهد یکسری هنرمند خاص را انتخاب کند، بلکه یک بنیاد غیرانتفاعی است که به کارهای فرهنگی کمک می‌کند.
ملانوروزی همچنین بیان کرد: این بنیاد در کنار کارهای اقتصادی، فعالیت فرهنگی هم دارد. سال قبل هم با همکاری این بنیاد اثر "پومودورو" - هنرمند ایتالیایی - را که در زیر باران‌های اسیدی در تهران آسیب دیده بود، ترمیم کردیم.
فیض‌نیا یک بنیاد غیرانتفاعی است
ملانوروزی دربارهٔ هدف بنیاد فیض‌نیا از حضور در دوسالانه ونیز گفت: دو نوع بخش خصوصی داریم. بخش خصوصی فقط انتفاع نیست. یک زمان، بخش خصوصی در حوزهٔ گالری، اکسپو و آرت‌فر فعال است و منافعی دارد، اما فیض‌نیا یک بنیاد غیرانتفاعی است. آن‌ها یک امکان مالی دارند و می‌خواهند برای فرهنگ و هنر ایران هم کاری بکنند. ما هم این نگاه را پسندیدیم، به شرطی که زیر چ‌تر جمهوری اسلامی ایران باشد.
او اظهار کرد: کار مجموعه‌داری این است که کار چند نفر را ببری، آن‌ها را مهم کنی و سود خود را ببری؛ اما فیض‌نیا گالری‌دار و مجموعه‌دار نیست، یک بنیاد مردم‌نهاد است که کار خیریه انجام می‌دهد. بنیادی که تازه تأسیس شده و آمادگی کار فرهنگی - هنری دارد. ما معمولا کار‌ها را براساس بودجه‌هایمان برنامه‌ریزی می‌کنیم. به همین دلیل، فکر کردیم که اگر در ونیز باشیم خیلی بهتر از نبودن است. امیدوار بودیم با این امکان، زمینه حضور و معرفی هنر ایران پررنگ‌تر شود. این حضور به نفع حاکمیت و فضای دیپلماسی کشور است. اگر هم یکی دو اشتباه کوچک رخ داده، نباید این زحمت بزرگ نادیده گرفته شود که بعد از این، نه بخش خصوصی وارد کار شود و نه هنرمندان.
مدیرکل دفتر هنرهای تجسمی همچنین گفت: در بعضی نگارخانه‌ها که در دست دولت یا شهرداری است، توجهی به آثار هنرمندان نمی‌شود، کار‌ها فروش نمی‌رود و یک بار سنگین روی دوش هنرمند می‌ماند. هنرمند هم به معیشت توجه دارد. ما اگر امکانات داشته باشیم باید زیرساخت‌ها را فراهم کنیم، اما نمی‌توانیم در همهٔ دنیا بینال و گالری داشته باشیم. بنابراین باید دست گروه‌ها و نهادهایی را که امکانات دارند بفشاریم. اگر بخش خصوصی را حذف می‌کنیم ممکن است این امکان از بین برود. ما هرگز نمی‌خواهیم و نمی‌توانیم در وزارت ارشاد اسلامی، کار غیرانقلابی انجام دهیم.
ماجرای حضور هنرمندان خارجی در غرفه ایران چیست؟
ملانوروزی دربارهٔ حضور هنرمندانی از برخی کشورهای منطقه در غرفهٔ ایران گفت: علاوه بر هنرمندان ایرانی، هنرمندانی از کشورهایی مانند عراق، افغانستان، جمهوری آذربایجان، تاجیکستان (غیر از عرب‌ها و ترک‌ها که فرهنگ جدا داشتند) نیز در غرفهٔ ما حضور دارند. این هنرمندان در گسترهٔ فرهنگ و هنر ایران فعالیت کرده‌اند و بنیاد فیض‌نیا از هر کشور، یک یا دو هنرمند معروف را که تأثیر هنر اسلامی - ایران در آثار تجسمی آن‌ها دیده می‌شود برای حضور در دوسالانه ونیز انتخاب کرده است.
او بیان کرد: برخلاف بسیاری از نظراتی که خواندم و عده‌ای گفته‌اند مبنی بر این‌که حضور هنرمندان خارجی، غرفه ایران را از حالت ملیتی خارج می‌کند، معتقدم این‌طور نیست. مگر دو سال پیش ایتالیا همراه جمهوری آذربایجان در دوسالانه حاضر نبود؟ حتی به‌خاطر غرفهٔ بزرگ ما، موسسه میراث ایتالیا از ما خواسته که دوره بعد با هم حضور داشته باشیم. از سوی دیگر، برخی هنرمندان ایرانی که دوره‌های قبل، به‌شکل مستقل از دولت ایران در ونیز شرکت می‌کردند، در غرفهٔ کشورهای دیگر بودند.
مدیرکل دفتر هنرهای تجسمی همچنین اظهار کرد: خیلی از کشور‌ها دوست دارند هنرمندشان را در کنار هنرمندان دیگر کشور‌ها داشته باشند و این اتفاقا برای کار بعضی هنرمندان یک امتیاز خوب است که بخش قدرتمند هنر ایران در ونیز حضور داشته باشد و کشورهایی که سال‌ها از آبشخور فرهنگ و هنر ایران تغذیه می‌کردند نیز در کنار آن‌ها باشند. هنرمندانی که همهٔ آن‌ها به فرهنگ پویای ایران اسلامی و شرقی واقف هستند و از حضور فرهنگ غرب ناراحت‌اند.
او گفت: اگر به ۳۰۰-۲۰۰ سال قبل مراجعه کنید، می‌بینید که حاکمیت فرهنگ و هنر ایران به بسیاری از مناطق از جمله افغانستان، پاکستان، هند، کشمیر و... رسیده بود. در این ۲۰۰ سال به جهت تهاجم فرهنگی، از پرداختن به نقش ایران در فرهنگ و هنر این کشور کاسته شد و امروزه می‌بینیم که شاید مناسبات هنری ما حتی در شهرستان‌های کشور هم تأثیری ندارد و هر روز می‌بینیم معماری ما وارد فضای پیچیده‌تری می‌شود که نشانی از هویت ندارد. این نگاهی بوده که فیض‌نیا و منگوتزو پیشنهاد کردند که ایران یک نگاه جهانی به دوسالانه ونیز داشته باشد. صد‌ها سال قبل از این، فرهنگ و هنر ایران در این سرزمین‌ها وجود داشته و قبل از این‌که با نگاه سیاسی به کشور‌ها بنگریم، نگاه فرهنگی وجود داشته و آن‌ها زیر پرچم ایران بوده‌اند.
ملانوروزی همچنین بیان کرد: ما قبل از این اتفاقات، مناسبات فرهنگی با این کشور‌ها داشتیم. نگاه ما به این موضوع، بیان اقتدار فرهنگ جمهوری اسلامی بوده، اما خیلی‌ها موضوع را برعکس برداشت کردند. اگر این‌طور نبود می‌رفتیم هنرمند اروپایی انتخاب می‌کردیم، نه هنرمند مسلمان.
چرا باید به ونیز برویم؟
ملانوروزی در بخش دیگری از سخنانش به اهمیت حضور ایران در دوسالانه ونیز اشاره کرد و گفت: دوسالانه ونیز مهم‌ترین رویداد تجسمی در دنیا است. این رویداد خیلی قدیمی است و هر دو سال یک‌بار به‌طور مرتب برگزار شده و به نوعی المپیاد و المپیک هنر است. دوسالانه ونیز محل رجوع و حضور بسیاری از گالری‌ها، هنرمندان و جریان‌های هنری است. همچنین برای کسانی که می‌خواهند هنرشان را معرفی کنند محل خوبی است.
سرپرست موزه هنرهای معاصر ادامه داد: متأسفانه ایران پس از انقلاب، فقط چهار دوره در این دوسالانه شرکت کرده، چون ونیز شهر گرانی است و حضور در آنجا ده‌ها برابر بیشتر از دیگر بینال‌ها هزینه دارد. هر وقت هم ایران در بینال ونیز شرکت کرده، نهایتا یک پاویون ۱۰۰ تا ۱۵۰ متری در اختیار داشته است. ما مایل بودیم در دولت جدید در راستای تعامل و دیپلماسی فرهنگی با هنر جهان، در بسیاری از رویدادهای هنری که اهمیت دارند شرکت کنیم، اما کل بودجه یک نهاد، محدود است و ۱۳۰ بینال نیز در دنیا وجود دارد که از میان آن‌ها ۳۰ بینال مهم هستند.
مدیرکل دفتر هنرهای تجسمی همچنین بیان کرد: ما گریزی نداریم که برای حضور در رویدادهای بزرگ دنیا از امکانات مختلفی از جمله نهاد‌ها، موسسات و بخش خصوصی استفاده کنیم. بیش از ۵۰ دانشگاه هنر داریم که هر سال تعداد زیادی دانشجو از آن‌ها فارغ‌التحصیل می‌شوند و زمینهٔ جذبشان توسط دولت وجود ندارد. این‌ها باید کار‌هایشان را بفروشند و ارتزاق کنند. بنابراین باید بسترهایی را فراهم کنیم که آثار هنری ما در خارج از ایران دیده شوند و از اقتصاد و ظرفیت جهانی برای معرفی هنرمان استفاده کنیم.
شئونات جمهوری اسلامی رعایت شده است
ملانوروزی همچنین به نحوهٔ انتخاب هنرمندان شرکت‌کنندهٔ ایرانی برای حضور در بینال ونیز ۲۰۱۵ اشاره کرد و گفت: ما در حوزهٔ خودمان کارشناسانی داریم که از نظراتشان استفاده کردیم و به این نتیجه رسیدیم که از مدیا‌ها و نسل‌های مختلف، هنرمندانی را برای حضور در ونیز معرفی کنیم. محمد احصایی (خوشنویس) که تا به حال در دوسالانه ونیز حضور نداشته، جمشید بایرامی (عکاس) که با مشورت برخی عکاس‌ها انتخاب شد، سمیرا علی‌خان‌زاده و محمود بخشی به‌عنوان قسمت هایلایت ایران انتخاب شدند و بقیه هنرمندان نیز با نظارت ما توسط بنیاد فیض‌نیا در بخشی با عنوان "بازی بزرگ" حضور خواهند داشت.
او توضیح داد: "بازی بزرگ" نام کتابی است دربارهٔ به وقایع سال ۱۸۸۸ میلادی که انگلیس و روسیه در منطقهٔ ما درصدد جدا کردن افغانستان، هند و پاکستان بودند و به اختلافات به‌وجود آمده در آن دوره می‌پردازد. "بازی بزرگ" یک تم است که هنرمندانی از ایران و این کشور‌ها را زیر پرچم ایران جمع کرده است. ۳۰ هنرمند ایرانی از نسل‌های مختلف انتخاب شده‌اند.
سرپرست موزه هنرهای معاصر دربارهٔ میزان تأثیر وزارت ارشاد در انتخاب این هنرمندان نیز گفت: وقتی قرار شد با فیض‌نیا همکاری کنیم، به آن‌ها گفتیم که حاضریم در کنار شما باشیم به این شرط که شئونات جمهوری اسلامی حفظ شود. اگر قرار است پرچم جمهوری اسلامی در غرفه باشد، باید برخی مسائل را رعایت کرد. قرار شد ما این اختیار را داشته باشیم که کارهایی را که انتخاب می‌شود رد کنیم. همچنین هنرهای تجسمی به‌دلیل فضای خاصی که دارد نیاز زیادی به دولت ندارد و برخی هنرمندانی که از قبل قرار بود با فیض‌نیا در ونیز حضور داشته باشند، به‌خاطر همکاری آن‌ها با دولت و وزارت ارشاد کنار کشیدند، حتی برخی هنرمندان و نهادهایی که قرار بود در کنار فیض‌نیا باشند نیز به همین دلیل انصراف دادند.
همه کار‌ها بررسی شده است
ملانوروزی با اشاره کردن به برخی اظهار نظر‌ها مبنی بر این‌که هنرمندان و آثار انتخاب‌شده برای دوسالانه ونیز ضد دین و ضد نظام هستند، اظهار کرد: ما خودمان جزو هنرمندان انقلاب هستیم و علاقه و عرقمان به نظام ثابت شده است، اما نمی‌گوییم اشتباه هم نمی‌کنیم. من به شخصیت خانم فرمانفرماییان کاری ندارم، اما کارهای او براساس هندسه اسلامی و آیینه‌کاری است. به همین دلیل، گفتیم خوب است او در ونیز باشد، اما مجموعه‌دار‌ها و گالری‌هایی که قرار بود کارهای او را بدهند، ندادند. نیوشا توکلیان هم عکاس نوگرایی است، او سال قبل در فرانسه به‌خاطر این‌که مسوول نمایشگاه می‌خواست نام کتاب آثارش را "نسل سوخته" بگذارد، از قبول جایزه‌اش صرف نظر کرد.
او افزود: البته ممکن است کارهای بعضی دوره‌های این هنرمندان براساس سلیقهٔ ما نباشد، اما کارهایی که به ونیز می‌رود، باید در چارچوب‌های جمهوری اسلامی باشد. آثار شادی قدیریان هم از دوره‌هایی از هنر او انتخاب شده که نگاه بدی به ایران نداشته است. ما کار هنرمندان را دیده‌ایم و چک می‌کنیم که مشکلاتی مثل عناد نداشته باشند، اما نمی‌شود همهٔ دوره‌های آن‌ها را مورد مطالعه قرار داد. گاهی آن‌ها در فضایی مانند فیسبوک، کاری می‌گذارند که دولتی و عمومی هم نبوده است. با این وجود باید حساسیت و دقتمان بیشتر باشد.
مدیرکل دفتر هنرهای تجسمی همچنین بیان کرد: باید این را هم در نظر داشته باشیم که حضور ما در ونیز یک کار شتاب‌زده است؛ ما از قبل امکان مالی نداشتیم که برنامه‌ریزی کنیم که چه شورایی و چه تیمی برای این کار داشته باشیم. فقط سه‌ماه است که این کار شروع شده است. ما به‌خاطر بدهی که داشتیم که هنوز حقوق بینال‌های خود را پرداخت نکرده‌ایم و نمی‌توانیم به‌دنبال برگزاری بینال خارجی با هزینه‌های هنگفت باشیم. هر اثر و هنرمند جای مناسب برای عرضه می‌خواهد. باید آنقدر فضا و ظرفیت وجود داشته باشد که همه حضور داشته باشند. البته اکنون چارچوب و مقررات وزارت ارشاد در آثاری که انتخاب شده، مورد توجه قرار گرفته است.
انتظار گرفتن "شیر طلایی" نداریم
سرپرست موزه هنرهای معاصر دربارهٔ هماهنگ بودن موضوع آثار ارائه‌شده در ونیز، گفت: جایزه‌ای که در دوسالانه ونیز می‌دهند "شیر طلایی" است که به هنرمندان می‌دهند نه به غرفه. تفاوت دوسالانه‌ها با بسیاری از گالری‌ها و موزه‌ها این است که اصول آن‌ها بر نوآوری و جسارت‌های هنری و فرم‌های جدید استوار است. ما انتظار نداریم هنرمندان ما حتما شیرطلایی را بگیرند. آن‌هایی که سال‌های گذشته برنده این جایزه شده‌اند از تمام مدیا‌ها مانند رقص، موسیقی، تئا‌تر و دیجیتال‌آرت استفاده کرده‌اند، اما فضای هنری ما نسبتا سنتی است و خیلی به هنرهای نو وارد نشده‌ایم. به همین دلیل وقتی سه هنرمند با یک غرفه کوچک از طرف ایران در ونیز باشد، توجه زیادی به آن نمی‌شود؛ اما وقتی ایران بعد از ایتالیا بزرگ‌ترین غرفه را داشته باشد، خیلی‌ها به آن مراجعه می‌کنند و آثار از این نظر بهتر دیده و نقد خواهد شد.
او ادامه داد: تا امروز فقط آقای تناولی - هنرمند مجسمه‌ساز - یک جایزه از ونیز گرفته است. ما خیلی به گرفتن این جایزه فکر نکرده‌ایم. فضای آن‌ها نوآوری است. خیلی‌ها به ما انتقاد کرده‌اند که چرا بین هنرمندان انتخاب شده، هنرمندان سنتی نیستند. ونیز جای هنرهای سنتی نیست، بلکه جای هنرهای ملی با بیان جدید و خوانش نو است. اکنون ما در موزه هنرهای شرقی رم یک نمایشگاه داریم که هنرهای ملی و سنتی خود را در آنجا به‌نمایش گذاشته‌ایم. امسال تم کلی ونیز، "جهان‌های آینده" است، اما ما تم "بازی بزرگ" هنرهای تجسمی در منطقه را دنبال کرده‌ایم.
ملانوروزی در پایان سخنانش اضافه کرد: من بعد از ۱۰ سال که کار دولتی نکرده بودم، به موزه هنرهای معاصر و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی آمدم، به‌خاطر این‌که قهر هنرمندان با دولت را از بین ببرم. کاری ندارم هنرمندان مقصر بوده‌اند یا دولت. به‌خاطر ارتباطی که با هنرمندان داشتم تلاش کردم این قهر پایان یابد. البته گروهی هستند که وقتی نام دولت به میان می‌آید، جلو نمی‌آیند و ما با آن‌ها کاری نداریم؛ اما به کسانی که با نگاهی فرهنگی کار می‌کنند، اما به هر دلیلی قهر بودند، سعی کردیم نزدیک شویم.